مدیریت تغذیه درختان مرکبات در شرایط شوری

شوری آب و خاک در ایران از مشکلات عمده بخش کشاورزی است. گیاهان عناصر غذایی را از خاک جذب می­ کنند. شوری از سه طریق تغذیه گیاهان را متأثر می­کند:

• ایجاد تغییراتی در نگهداری، تثبیت و تبدیل عناصر غذایی در خاک
• ایجاد اختلال در جذب و توزیع عناصر غذایی توسط ریشه­ها و یا کاهش رشد آنها
• مختل­ کردن سوخت و ساز عناصر در درون گیاهان که عمدتا مربوط به کاهش جذب آب توسط گیاه است.

آب و خاک شور و پاسخ درختان مرکبات

آستانه تحمل به شوری برای مرکبات با ظرفیت بافری خاک، آب و هوا و شرایط رطوبتی خاک تغییر می ­کند و معمولا با افزایش مقدار رس و ماده آلی خاک، غلظت بحرانی شوری نیز افزایش می­ یابد. از علایم خسارت شوری می­توان کاهش رشد ریشه، کاهش گل­دهی، کاهش اندازه برگ و کندی رشد سرشاخه ­ها (قبل از ظهور علایم سمیت یون­ ها در برگ­ ها) را نام برد. شوری می­ تواند یکی از عوامل مهم زوال درختان مرکبات به خصوص در مناطق جنوبی کشور (هرمزگان، فارس و جنوب کرمان) باشد. شوری وقتی با قلیائیت همراه باشد، خسارت آن دوچندان است و معمولا اگر به موقع رسیدگی نشود، می ­تواند موجب خشک­ شدن درختان شود. بروز علایم پوسیدگی ریشه می­ تواند یکی از نشانه ­های شوری و قلیائیت در محل ریشه باشد چرا که موجب می­ شود عامل ثانویه قارچ به راحتی به ریشه نفوذ کند و درخت را از پای درآورد. در صورت قلیائیت یا شوری بور در آب آبیاری یا خاک، مصرف ترکیبات کلسیمی مثل نیترات کلسیم در آب آبیاری یا محلو­ل ­پاشی آن می­ تواند در کنترل عارضه مفید باشد. شوری اگر ناشی از کلسیم یا منیزیم باشد، خسارت کمتری از شوری ناشی از سدیم، کلر یا بور برای درختان مرکبات دارد. معمولا برای کاهش خسارت شوری ناشی از سدیم و بور، ترکیبات کلسیمی توصیه می ­شود. استفاده از گچ به عنوان منبع کلسیم نیز مؤثر است اما حلالیت گچ پایین است و موجب افزایش غلظت سولفات در محیط می­ شود که در بعضی از مواقع ممکن است مفید نباشد.

مدیریت تغذیه درختان مرکبات با آب آبیاری شور یا خاک شور

انتخاب منابع کودی که به طور نسبی تأثیر کمی در پتانسیل اسمزی محلول خاک دارند، می­ توانند تنش نمک یا شوری را کاهش دهند. منابع کودی فسفر، معمولا شاخص نمکی پایین دارند و کمترین مشکل را برای مرکبات در خاک ­های شور ایجاد می­ کنند. در مقابل، منابع کودی نیتروژن و پتاسیم شاخص ­های نمکی بالاتری دارند. به طور کلی شاخص نمکی کودهای آلی طبیعی بسیار کمتر از کودهای محلول است. همچنین کودهای با درجه خلوص بیشتر، شاخص نمکی پایین­تری نسبت به کودهای با درجه خلوص کمتر دارند. بنابراین در یک مقدار مشخص کود، فرمولاسیونی با درجه خلوص بیشتر به احتمال زیاد، خسارت شوری کمتری ایجاد خواهد کرد. لذا به طور کلی کودهایی که به ازای واحد عنصر غذایی، شاخص نمکی پایین ­تری دارند برای مصرف درختان میوه در معرض تنش شوری، مناسب ­تر هستند. بنابراین کودهای اوره و نیترات آمونیوم، کودهای فسفری سوپرفسفات تریپل و معمولی و کودهای پتاسیمی، مونوپتاسیم فسفات، سولفات پتاسیم و نیترات پتاسیم برای مصرف درختان مرکبات با آب یا خاک شور، مناسب هستند.

مدیریت مناسب تغذیه و آبیاری درختان مرکبات در شرایط تنش شوری می تواند خسارت شوری را به حداقل برساند. برخی راهکارهای مدیریتی و کاربردی برای ارزیابی و کاهش خسارت تنش شوری برای درختان میوه در زیر آورده شده است:

-ارزیابی مداوم شوری آب آبیاری با EC متر

-اگر نمک اضافی در خاک تجمع یافته است، خاک باید به طور مداوم مرطوب نگه داشته شود تا غلظت نمک کاهش یابد (رقیق ­شدن محلول خاک).

-برای به حداقل­ رساندن تبخیر و تعرق و رسوب نمک، تا حدامکان، آبیاری باغ در طول شب انجام شود.

-فرمولاسیونی از کودها با حداقل شاخص نمکی به ازای واحد عنصر غذایی انتخاب و استفاده شود.

-از آزمون برگ برای پایش زیادی غلظت یون­ های سدیم و کلر یا کمبود دیگر عناصر غذایی استفاده شود. کمبود برخی از عناصر غذایی ناشی از عدم تعادل تغذیه ­ای در شرایط تنش شوری است.

-خاک­ های شور، به طور عمده دارای کمبود نیتروژن هستند. بنابراین مدیریت مصرف نیتروژن درختان میوه در این خاک ­ها، اهمیت زیادی در افزایش تولید و کاهش خشکیدگی سرشاخه ­ها و زوال درختان دارد.

-در خاک­ های شور که مشکل تنش مانداب نیز دارند، معمولا تهویه ضعیف، جذب نیتروژن را به شدت کاهش می­ دهد. در این شرایط، باغ­دار باید کود نیتروژن بیشتری (عمدتا محلول­ پاشی) مصرف کند تا به پتانسیل عملکرد برسد.

-مصرف کودهای نیتروژنی در این خاک­ ها (به شکل سرک و پخش در سطح خاک) باید پس از آبیاری انجام شود و از مصرف سرک کودهای نیتروژنی قبل از آبیاری اجتناب شود.

-محلول ­پاشی نیتروژن در خاک­ های شور، برای تکمیل مصرف خاکی بسیار مفید است به ویژه در مناطقی که آب آبیاری شور است.

-در شرایط شوری کم و متوسط، مصرف نیتروژن به شکل اوره مناسب ­تر از سولفات آمونیوم است، اما در شرایط شوری زیاد، استفاده از کودهای نیتراتی (مانند نیترات آمونیوم و …) توصیه می­ شود.

-در خاک­ های شور به دلیل رسوب بیشتر فسفر در محلول خاک، نگهداری محکم­تر فسفر محلول توسط ذرات خاک و همچنین رقابت یونی و کاهش رشد ریشه، دسترسی ریشه درختان به فسفر کاهش می­ یابد. بنابراین در خاک­ های شور، به مقدار بیشتری کود فسفر نسبت به خاک ­های غیر شور نیاز است تا حداکثر عملکرد حاصل شود.

-معمولا درختان در خاک­ های شور، کمبود پتاسیم دارند. بنابراین مصرف پتاسیم در خاک ­های شور موجب کاهش نسبت کلسیم به پتاسیم، منیزیم به پتاسیم و بهبود عملکرد می ­شود.

-معمولا با افزایش شوری خاک، غلظت عناصر کم ­مصرف (آهن، منگنز و روی) در برگ درختان میوه کاهش می ­یابد ولی این کاهش، چندان قابل ملاحظه نیست و در بیشتر موارد، منجر به بروز کمبود نمی­ شود. بنابراین مدیریت مصرف کودهای این عناصر نسبت به شرایط غیرشور، تغییرات چندانی ندارد.